Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – Ramazan ayı geçmişten günümüze her periyotta büyük bir coşku ve sevinçle karşılanıyor. Pekala geniş aile sofralarının kurulduğu, insanların birbiriyle beğenilen sohbetler yapıp yardımlaştığı, cami ziyaretlerinin gerçekleştirildiği bu müsamaha ayı, Osmanlı İmparatorluğu’nda nasıl yaşanıyordu? Hitit Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Zekeriya Işık, Osmanlı periyodunda Ramazan ayının nasıl karşılandığı ve geçtiğiyle ilgili birbirinden hoş ayrıntılar paylaştı.
RAMAZAN AYININ GELDİĞİ NASIL ANLAŞILIRDI?
Doç. Dr. Zekeriya Işık süratle gelişen teknolojinin çabucak hemen bu kadar gelişmediği senelerda, Ramazan ayının ne vakit başladığının tespitinin yönetimciler için önemli bir meseleye dönüşebildiğini anlattı. Ramazan ayının havaların ekseriyetle kapalı olduğu kış aylarına rastladığı vakit içinderda bu durumun daha çetrefilli bir hal alabildiğini ileten Doç. Dr. Zekeriya Işık, “Normal koşullarda Ramazan ayına girildiğinin delili olan hilalin görülmesiyle birlikte bu durum kadı huzurunda tescil edilir, akabinde halka ilan edilirdi. Hatta Ramazan-ı Şerif’in geldiğinin bir nevi müjdecisi olarak hilali birinci gorenlere ikramlar verilirdi” dedi. Lakin havaların kapalı olduğu periyotlarda hilalin bir türlü görülememesi durumunda yöneticiler bundan evvelki ya da daha evvelki ayların başlangıcının tespit edildiği resmi kayıtlara bakarak Ramazan’ın başladığı günü kadı huzurunda bir daha öbür yetkililerle birlikte tespit ederek halka ilan ederdi.
Ramazan ayının başlangıcının duyurulmasının kıymetli formlarından birinin de top atışları olduğunu söyleyen Doç. Dr. Zekeriya Işık, “nazaranvlilerin minareleri kandillerle süslemesi ve iki minareli mescitlerde minareler ortasına mahyaların asılması Ramazan’ın geldiğinin aslında topluma ilan edilmesinin bir öteki yöntemiydi” diye konuştu.
HER KONUĞA ‘DİŞ KİRASI’
Pekala özü yardımlaşmaya, zenginin fakirin halinden anlamasına ve nefis terbiyesine dayanan bu ay Osmanlı devrinde nasıl geçerdi? Doç. Dr. Zekeriya Işık, her konutta Ramazan için hem paklık tıpkı vakitte mutfak bağlamında hazırlıklar yapıldığını, iftarlarda her konutun kapısının davetsiz konuklar için açık tutulduğunu, akraba, eş dost ve komşular içinde karşılıklı davetlere iştirak edildiğini söylemiş oldu. Işık, “Düzenlenen bu iftarlarda konuklara bilhassa de yoksullara yemekten daha sonra ‘diş kirası’ ismiyle para ve çeşitli armağanlar verilirdi. Bu geleneğe aslında gereksinim sahiplerine yardım etmek maksadıyla ortaya çıkarılmış bir diğer yol da denilebilir. Fakat bu âdetin vakit içinde yarı resmi bir özellik kazandığı özellikle padişahın sarayında yapılan iftarlarda davete icabet edenlere armağanlar verildiği ve bunun da II. Meşrutiyet periyoduna kadar varlığını sürdürdüğü biliniyor” diyerek aslında o senelerda gerçekleştirilen değerli bir geleneği hatırlattı.
‘HALK YETERLİLİKTE BİRBİRİYLE YARIŞIRDI’
Ramazan ayının büyük bir mutlulukta karşılandığı Osmanlı toplumunda, Müslümanlar’ın Ramazan ayını adeta doğdukları ilahi ve rahmani kodlara yani fabrika ayarlarına dönülmesi yolunda büyük bir fırsat olarak gördüğünü ileten Doç. Dr. Zekeriya Işık, toplumun bu ayda hem ibadet birebir vakitte gereksinimi olanlara yardımda ve ikramda bulunmakta adeta yarıştığının altını çizdi. ‘Zimem defterleri’nin hayli değerli bir yere sahip olduğunu söyleyen Işık, “O senelerda hali vakti yerinde olanlar bir mahalle kasabı, bakkalı yahut manavına gelerek günümüzde veresiye defteri olarak bilinen bu defterlerde bulunan tanımadığı, bilmediği insanların borçlarını ödeyerek sildirirdi” açıklamasında bulundu.
‘YARDIMLAR GECE YAPILIRDI’
Zimem defterlerinin yanında Osmanlı toplumunda epeyce kıymetli geleneklerden biri de cami, mescit, çarşı üzere yerlerin avlularına konulan ‘sadaka taşları’ydı. Güçlü beşerler muhtaçlık sahipleri için sadaka taşlarına para bırakır, muhtaçlığı olanlar ise muhtaçlığı olduğu kadar bu taşlardan para alırdı. Sadaka bırakma sürecinin muhtaçlığı olan kişi utanmasın diye gece yapılması ise ince fikrin en hoş örneklerinden bir tanesiydi. Doç. Dr. Zekeriya Işık, “Burada yardımı yapan kadar yardıma muhtaç olanların kanaatkârlıkları ve kendisiyle birebir yazgısı paylaşan öteki insanları düşünen hoş insani ve vicdani davranışları, toplumun ahlak anlayışını ortaya koyan hayli kıymetli bir gösterge” yorumunda bulundu.
‘SADECE HALK DEĞİL, DEVLET DE YARDIM YAPARDI’
Pekala Osmanlıda Ramazan ayında yardımlaşma daima halk içinde mı oluyordu? Doç. Dr. Zekeriya Işık, “Yardımı yalnızca halk yapmazdı. Şahsen devlet, devlet ricali de bu konuda bir nevi yarışa girerdi ki burada Ramazaniyelerden bahsetmeden geçmek olmaz. Çünkü garibe gurebaya, yoksul fukaraya yardım etmek sultanın, Devlet-i ‘Aliyye’nin şanındandı” dedi. Bu ayda cami, mescit, tekke ve zaviye üzere dini ve manevi yerlerin dolup taştığına, iftar, sahur, aydınlanma, ısınma masraflarının pek fazla olduğuna değinen Işık, devletin vakıflara bağlı bu yerlere ‘Ramazaniye’ ismi altında yardımlarda bulunmasının bir gelenek halini aldığını paylaştı. Temel gaye ise Ramazan ayında buralardan istifade etmek isteyen halka gerekli hizmetin sağlıklı bir biçimde verilmek istenmesiydi.
‘İKİ SOFRA KURULURDU’
Osmanlı devrinde oruçların açıldığı, her insanın birbiriyle muhabbet ortasında olduğu iftar sofralarının nasıl kurulduğunu da anlatan Zekeriya Işık, “Osmanlı devrinde birisi iftariyelik, başkası asıl iftar sofrası olmak üzere iki sofradan bahsedilebilir. Ezanın okunması öncesinde kurulan iftariyelik sofrada çeşit çeşit reçel, peynir ve şerbetler vardır ve atıştırmalık çeşidi bir sofradır. bu türlü oruç açıldıktan daha sonra akşam namazları kılınır, bu ortada makul bir süre geçmiş olur. Akabinde asıl iftar sofrasına oturularak ana yemekler yenilirdi” ayrıntısını verdi.
‘KADİR GECESİ’NDE YOLLARA DİZİLİRLERDİ’
Ramazan ayının bitmesine ve bayramın başlamasına sayılı günler kala İslam alemi için epeyce değerli olan bir gün de Kadir Gecesi’dir. Bu gecenin en kıymetli yanı Kur’an-ı Kerim’in, Ramazan ayının Kadir Gecesi’nde inmeye başlamasıdır. Müslümanlar için bin aydan daha iyi olarak bilinen ve ibadetle geçirilen bu gecede Osmanlı periyodunda de mescide gitmeye ihtimam gösteriliyordu. Sultanlar da bu manevi iklimden istifade etmek maksadıyla Kadir gecesinde yatsı, teravih namazları yanında bu geceye has kılınan namazı kılmak üzere devlet erkânıyla birlikte mescide masraflardı.
Padişahın gideceği cami güzergâhının kandillerle, fenerlerle, meşalelerle aydınlatıldığını, onu ve devlet erkânını görmek isteyen müslüman ve gayrimüslim halkın yollara dizildiğini ileten Doç. Dr. Zekeriya Işık, “Camilerin dolup taştığı bu gecede sultanın gittiği cami ayrıyeten dolar hatta yabancı elçi, konsolos üzere devlet erkeklerina da manevi hislerin ve heyecanın doruğa çıktığı bu ibadet gecesini izlemek için müsaadeler verilirdi. Kadir alayı karanlığın bastırdığı saatlerde olduğundan yol boyunca gerekli güvenlik tedbirleri alınırdı” halinde deklare etti.
‘ÇOĞU GÜNÜMÜZE KADAR ULAŞTI’
Müslüman-gayrimüslim fark etmeksizin her insanın birbirine kucak açtığı, yardımlaştığı bu ayda ibadetin yanı sıra çeşitli etkinlikler de düzenlenirdi. “Bunlardan birçoklarının günümüze kadar ulaştığını görüyoruz” diyen Doç. Dr. Zekeriya Işık, iftarın açılmasının akabinde tiyatro izlemek isteyenlerin Şehzadebaşı’na akın ettiklerini, salonların önünde kalabalıkların oluştuğunu, tiyatro haricinde davul, zurna dinleyenler olduğu üzere bilhassa çocukların Karagöz ve Hacivat oyunlarını, orta oyununu, kukla şovlarını ve tek başına sanatlarını icra eden meddahları seyretmeye gittiklerini belirtti.
Osmanlı çağdaşlaşma sürecinin bir nişanesi olan Ramazan stantlarının de vakit içinde Ramazan gelenekleri içinde yerini aldığına değinen Doç. Dr. Zekeriya Işık, “ilk vakit içinderda 1864 yılı Ramazan ayında Sultanahmet Meydanı’nda, daha sonrasında da Bayezid Camii avlusunda açılan ramazan stantları esnafın ürettiği mamullerin sergilendiği bir yer olması sebebiyle ekonomik açıdan da değerliydi. Müslim, gayrimüslim bütün halkın ilgi gösterdiği Ramazan stantları eğlenceli vakit geçirilen bir yer kimliğine bürünmüştü” dedi.
‘ŞEKER BAYRAMI’NIN İSMİ BURADAN GELİYOR
Ramazan ayının sona ermesiyle bir arada başlayan Ramazan Bayramı’nın karşılanmasıyla ilgili de bilgiler paylaşan Doç. Dr. Zekeriya Işık, “Osmanlı periyodunda Ramazan Bayramı’na idu’l-fıtr, Kurban Bayramı’na idu’l-adha da denilirdi. Devrin hatıratlarından Ramazan bayramlarında bayramlaşmak için gelen konuklara mendil halinde rengârenk, yer yer pullu mendiller içerisinde şeker ikram edildiği için bu bayrama şeker bayramı denildiği de geçiyor“ açıklamasında bulundu.
“Bayramlar akraba, eş-dost ve komşuların kaynaşmasına, küslüklerin ve dargınlıkların sonlandırılmasına, kardeşlik hukukunun güçlendirilmesine imkân sağlayan bir fırsat olarak görüldüğü günlerdi” diyen Işık kelamlarını şu biçimde noktaladı:
“Bayramlarda devlet erkânının sultanın sarayında bayramlaşmasına ise bir daha son derece değer verilirdi. Daha önce davet tezkireleri hazırlanan devlet ricali arife gününü bayrama bağlayan gece yollara dökülür, Topkapı Sarayı’na gelir sabah namazı akabinde ulema, ümera ve ocak ağaları teşrifat yordamları belirli olan düsturlara göre sultanın bayramını tebrik ederlerdi. Akabinde bayram alayı başlar, büyük bir kafile halinde Ayasofya, Sultanahmet, Süleymaniye ya da Fatih mescitlerinden birinde bayram namazı kılınırdı.”
RAMAZAN AYININ GELDİĞİ NASIL ANLAŞILIRDI?
Doç. Dr. Zekeriya Işık süratle gelişen teknolojinin çabucak hemen bu kadar gelişmediği senelerda, Ramazan ayının ne vakit başladığının tespitinin yönetimciler için önemli bir meseleye dönüşebildiğini anlattı. Ramazan ayının havaların ekseriyetle kapalı olduğu kış aylarına rastladığı vakit içinderda bu durumun daha çetrefilli bir hal alabildiğini ileten Doç. Dr. Zekeriya Işık, “Normal koşullarda Ramazan ayına girildiğinin delili olan hilalin görülmesiyle birlikte bu durum kadı huzurunda tescil edilir, akabinde halka ilan edilirdi. Hatta Ramazan-ı Şerif’in geldiğinin bir nevi müjdecisi olarak hilali birinci gorenlere ikramlar verilirdi” dedi. Lakin havaların kapalı olduğu periyotlarda hilalin bir türlü görülememesi durumunda yöneticiler bundan evvelki ya da daha evvelki ayların başlangıcının tespit edildiği resmi kayıtlara bakarak Ramazan’ın başladığı günü kadı huzurunda bir daha öbür yetkililerle birlikte tespit ederek halka ilan ederdi.
Ramazan ayının başlangıcının duyurulmasının kıymetli formlarından birinin de top atışları olduğunu söyleyen Doç. Dr. Zekeriya Işık, “nazaranvlilerin minareleri kandillerle süslemesi ve iki minareli mescitlerde minareler ortasına mahyaların asılması Ramazan’ın geldiğinin aslında topluma ilan edilmesinin bir öteki yöntemiydi” diye konuştu.
HER KONUĞA ‘DİŞ KİRASI’
Pekala özü yardımlaşmaya, zenginin fakirin halinden anlamasına ve nefis terbiyesine dayanan bu ay Osmanlı devrinde nasıl geçerdi? Doç. Dr. Zekeriya Işık, her konutta Ramazan için hem paklık tıpkı vakitte mutfak bağlamında hazırlıklar yapıldığını, iftarlarda her konutun kapısının davetsiz konuklar için açık tutulduğunu, akraba, eş dost ve komşular içinde karşılıklı davetlere iştirak edildiğini söylemiş oldu. Işık, “Düzenlenen bu iftarlarda konuklara bilhassa de yoksullara yemekten daha sonra ‘diş kirası’ ismiyle para ve çeşitli armağanlar verilirdi. Bu geleneğe aslında gereksinim sahiplerine yardım etmek maksadıyla ortaya çıkarılmış bir diğer yol da denilebilir. Fakat bu âdetin vakit içinde yarı resmi bir özellik kazandığı özellikle padişahın sarayında yapılan iftarlarda davete icabet edenlere armağanlar verildiği ve bunun da II. Meşrutiyet periyoduna kadar varlığını sürdürdüğü biliniyor” diyerek aslında o senelerda gerçekleştirilen değerli bir geleneği hatırlattı.
‘HALK YETERLİLİKTE BİRBİRİYLE YARIŞIRDI’
Ramazan ayının büyük bir mutlulukta karşılandığı Osmanlı toplumunda, Müslümanlar’ın Ramazan ayını adeta doğdukları ilahi ve rahmani kodlara yani fabrika ayarlarına dönülmesi yolunda büyük bir fırsat olarak gördüğünü ileten Doç. Dr. Zekeriya Işık, toplumun bu ayda hem ibadet birebir vakitte gereksinimi olanlara yardımda ve ikramda bulunmakta adeta yarıştığının altını çizdi. ‘Zimem defterleri’nin hayli değerli bir yere sahip olduğunu söyleyen Işık, “O senelerda hali vakti yerinde olanlar bir mahalle kasabı, bakkalı yahut manavına gelerek günümüzde veresiye defteri olarak bilinen bu defterlerde bulunan tanımadığı, bilmediği insanların borçlarını ödeyerek sildirirdi” açıklamasında bulundu.
‘YARDIMLAR GECE YAPILIRDI’
Zimem defterlerinin yanında Osmanlı toplumunda epeyce kıymetli geleneklerden biri de cami, mescit, çarşı üzere yerlerin avlularına konulan ‘sadaka taşları’ydı. Güçlü beşerler muhtaçlık sahipleri için sadaka taşlarına para bırakır, muhtaçlığı olanlar ise muhtaçlığı olduğu kadar bu taşlardan para alırdı. Sadaka bırakma sürecinin muhtaçlığı olan kişi utanmasın diye gece yapılması ise ince fikrin en hoş örneklerinden bir tanesiydi. Doç. Dr. Zekeriya Işık, “Burada yardımı yapan kadar yardıma muhtaç olanların kanaatkârlıkları ve kendisiyle birebir yazgısı paylaşan öteki insanları düşünen hoş insani ve vicdani davranışları, toplumun ahlak anlayışını ortaya koyan hayli kıymetli bir gösterge” yorumunda bulundu.
‘SADECE HALK DEĞİL, DEVLET DE YARDIM YAPARDI’
Pekala Osmanlıda Ramazan ayında yardımlaşma daima halk içinde mı oluyordu? Doç. Dr. Zekeriya Işık, “Yardımı yalnızca halk yapmazdı. Şahsen devlet, devlet ricali de bu konuda bir nevi yarışa girerdi ki burada Ramazaniyelerden bahsetmeden geçmek olmaz. Çünkü garibe gurebaya, yoksul fukaraya yardım etmek sultanın, Devlet-i ‘Aliyye’nin şanındandı” dedi. Bu ayda cami, mescit, tekke ve zaviye üzere dini ve manevi yerlerin dolup taştığına, iftar, sahur, aydınlanma, ısınma masraflarının pek fazla olduğuna değinen Işık, devletin vakıflara bağlı bu yerlere ‘Ramazaniye’ ismi altında yardımlarda bulunmasının bir gelenek halini aldığını paylaştı. Temel gaye ise Ramazan ayında buralardan istifade etmek isteyen halka gerekli hizmetin sağlıklı bir biçimde verilmek istenmesiydi.
‘İKİ SOFRA KURULURDU’
Osmanlı devrinde oruçların açıldığı, her insanın birbiriyle muhabbet ortasında olduğu iftar sofralarının nasıl kurulduğunu da anlatan Zekeriya Işık, “Osmanlı devrinde birisi iftariyelik, başkası asıl iftar sofrası olmak üzere iki sofradan bahsedilebilir. Ezanın okunması öncesinde kurulan iftariyelik sofrada çeşit çeşit reçel, peynir ve şerbetler vardır ve atıştırmalık çeşidi bir sofradır. bu türlü oruç açıldıktan daha sonra akşam namazları kılınır, bu ortada makul bir süre geçmiş olur. Akabinde asıl iftar sofrasına oturularak ana yemekler yenilirdi” ayrıntısını verdi.
‘KADİR GECESİ’NDE YOLLARA DİZİLİRLERDİ’
Ramazan ayının bitmesine ve bayramın başlamasına sayılı günler kala İslam alemi için epeyce değerli olan bir gün de Kadir Gecesi’dir. Bu gecenin en kıymetli yanı Kur’an-ı Kerim’in, Ramazan ayının Kadir Gecesi’nde inmeye başlamasıdır. Müslümanlar için bin aydan daha iyi olarak bilinen ve ibadetle geçirilen bu gecede Osmanlı periyodunda de mescide gitmeye ihtimam gösteriliyordu. Sultanlar da bu manevi iklimden istifade etmek maksadıyla Kadir gecesinde yatsı, teravih namazları yanında bu geceye has kılınan namazı kılmak üzere devlet erkânıyla birlikte mescide masraflardı.
Padişahın gideceği cami güzergâhının kandillerle, fenerlerle, meşalelerle aydınlatıldığını, onu ve devlet erkânını görmek isteyen müslüman ve gayrimüslim halkın yollara dizildiğini ileten Doç. Dr. Zekeriya Işık, “Camilerin dolup taştığı bu gecede sultanın gittiği cami ayrıyeten dolar hatta yabancı elçi, konsolos üzere devlet erkeklerina da manevi hislerin ve heyecanın doruğa çıktığı bu ibadet gecesini izlemek için müsaadeler verilirdi. Kadir alayı karanlığın bastırdığı saatlerde olduğundan yol boyunca gerekli güvenlik tedbirleri alınırdı” halinde deklare etti.
‘ÇOĞU GÜNÜMÜZE KADAR ULAŞTI’
Müslüman-gayrimüslim fark etmeksizin her insanın birbirine kucak açtığı, yardımlaştığı bu ayda ibadetin yanı sıra çeşitli etkinlikler de düzenlenirdi. “Bunlardan birçoklarının günümüze kadar ulaştığını görüyoruz” diyen Doç. Dr. Zekeriya Işık, iftarın açılmasının akabinde tiyatro izlemek isteyenlerin Şehzadebaşı’na akın ettiklerini, salonların önünde kalabalıkların oluştuğunu, tiyatro haricinde davul, zurna dinleyenler olduğu üzere bilhassa çocukların Karagöz ve Hacivat oyunlarını, orta oyununu, kukla şovlarını ve tek başına sanatlarını icra eden meddahları seyretmeye gittiklerini belirtti.
Osmanlı çağdaşlaşma sürecinin bir nişanesi olan Ramazan stantlarının de vakit içinde Ramazan gelenekleri içinde yerini aldığına değinen Doç. Dr. Zekeriya Işık, “ilk vakit içinderda 1864 yılı Ramazan ayında Sultanahmet Meydanı’nda, daha sonrasında da Bayezid Camii avlusunda açılan ramazan stantları esnafın ürettiği mamullerin sergilendiği bir yer olması sebebiyle ekonomik açıdan da değerliydi. Müslim, gayrimüslim bütün halkın ilgi gösterdiği Ramazan stantları eğlenceli vakit geçirilen bir yer kimliğine bürünmüştü” dedi.
‘ŞEKER BAYRAMI’NIN İSMİ BURADAN GELİYOR
Ramazan ayının sona ermesiyle bir arada başlayan Ramazan Bayramı’nın karşılanmasıyla ilgili de bilgiler paylaşan Doç. Dr. Zekeriya Işık, “Osmanlı periyodunda Ramazan Bayramı’na idu’l-fıtr, Kurban Bayramı’na idu’l-adha da denilirdi. Devrin hatıratlarından Ramazan bayramlarında bayramlaşmak için gelen konuklara mendil halinde rengârenk, yer yer pullu mendiller içerisinde şeker ikram edildiği için bu bayrama şeker bayramı denildiği de geçiyor“ açıklamasında bulundu.
“Bayramlar akraba, eş-dost ve komşuların kaynaşmasına, küslüklerin ve dargınlıkların sonlandırılmasına, kardeşlik hukukunun güçlendirilmesine imkân sağlayan bir fırsat olarak görüldüğü günlerdi” diyen Işık kelamlarını şu biçimde noktaladı:
“Bayramlarda devlet erkânının sultanın sarayında bayramlaşmasına ise bir daha son derece değer verilirdi. Daha önce davet tezkireleri hazırlanan devlet ricali arife gününü bayrama bağlayan gece yollara dökülür, Topkapı Sarayı’na gelir sabah namazı akabinde ulema, ümera ve ocak ağaları teşrifat yordamları belirli olan düsturlara göre sultanın bayramını tebrik ederlerdi. Akabinde bayram alayı başlar, büyük bir kafile halinde Ayasofya, Sultanahmet, Süleymaniye ya da Fatih mescitlerinden birinde bayram namazı kılınırdı.”